در گستره فرهنگ و معارف اسلامی، باورها و اعمال معنوی گوناگونی جای گرفته‌اند که هر یک، به نوعی، ارتباط انسان با عالم معنا را تقویت می‌کنند. شرف الشمس، دعایی منسوب به امام علی (ع)، از جمله این باورهاست که به واسطه حکاکی خاص بر روی سنگ عقیق زرد، جایگاه ویژه‌ای در میان برخی از مسلمانان یافته است. این مقاله به کاوش در روایات پیرامون شرف الشمس می‌پردازد، ضمن بررسی احادیثی که به طور مستقیم یا غیرمستقیم به آن اشاره دارند، به واکاوی خواص، آداب و دیدگاه‌های مختلف علما درباره اصالت و جایگاه معنوی آن نیز خواهیم پرداخت.
شرف الشمس چیست و چه رموزی در خود دارد؟
شرف الشمس، نه صرفاً یک سنگ، بلکه یک حرز روحانی و دعایی است که بنا بر اعتقادات، از حضرت علی (ع) به یادگار مانده است. این دعا شامل اسامی اعظم الهی – نور، مؤمن، رحمان، جمیل و الله – است که به صورت حروف رمزگونه (ن، م، ر، ج، ا) و با رعایت دقیق آداب و رسوم خاص، بر سطح عقیق زرد رنگ حکاکی می‌شود. زمان انجام این حکاکی، به طور مشخص در روز نوزدهم فروردین و در ساعات تعیین‌شده بر اساس محاسبات نجومی است. این عمل، همراه با خواص ذاتی سنگ عقیق زرد، به شرف الشمس جایگاهی ویژه بخشیده و فواید متعددی از جمله افزایش رزق و روزی، دفع بلا و شر، محافظت در برابر خطرات و گشایش در امور گوناگون به آن نسبت داده می‌شود.
جستجو در احادیث: آیا ائمه (ع) درباره شرف الشمس سخن گفته‌اند؟
در حالی که جستجو در منابع حدیثی اصلی و معتبر شیعه، همچون کتب اربعه، به احادیثی مستقیم و منحصراً درباره دعای شرف الشمس منجر نمی‌شود، نباید از اهمیت روایات فراوانی که به فضایل و خواص سنگ عقیق، به ویژه عقیق زرد، اشاره دارند، غافل شد. از آنجایی که شرف الشمس غالباً بر روی عقیق زرد نقش می‌بندد، این احادیث می‌توانند به طور ضمنی، ارزشمندی معنوی برای آن تلقی شوند. در ادامه، به بررسی برخی از این روایات کلیدی می‌پردازیم:
فضائل عقیق در کلام معصومین (ع):
سنگ عقیق، به ویژه گونه‌های زرد، سرخ و سفید آن، در احادیث ائمه اطهار (ع) به سبب آثار معنوی و مادی‌اش مورد تأکید فراوان قرار گرفته است. این تأکید، به طور غیرمستقیم، ارزش شرف الشمس را نیز که بر این سنگ نقش می‌گیرد، نمایان می‌سازد:
پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
«هر کس یکی از سنگ‌های عقیق سرخ، زرد یا سفید را همراه داشته باشد، جز خیر و نیکی و فراخی روزی و سلامتی از جمیع بلاها نمی‌بیند و از شر پادشاه ظالم و از هر آنچه آدمی از آن می‌ترسد و حذر می‌کند، در امان می‌ماند.»
این حدیث، به روشنی، خواص عقیق در دفع بلا، افزایش روزی و حفاظت از شر را بیان می‌کند که با باورهای مرتبط با شرف الشمس همخوانی دارد.
همچنین، پیامبر اکرم (ص) فرمودند:
«انگشتر عقیق شرف الشمس را در دست کنید؛ مادامی که انسان آن را با خود داشته باشد، اندوهی به او نمی‌رسد.»
امام صادق (ع) فرمودند:
«انگشتر عقیق در دست داشته باشید که مبارک است و دارنده آن عاقبتش به خیر و نیکی است.»
این روایت، برکت و تأثیر مثبت عقیق بر زندگی مادی و معنوی را مورد تأکید قرار می‌دهد.
امام صادق (ع) همچنین فرمودند:
«هر که انگشتری از عقیق به دست کند، پریشان نشود و مادام که با خود دارد، اندوهی به او نمی‌رسد.»
این حدیث، نشان‌دهنده تأثیر عقیق در ایجاد آرامش و دفع پریشانی است که با ادعاهای مربوط به ایجاد طمأنینه توسط شرف الشمس هم‌راستا است.
روایت دیگری از امام صادق (ع):
«انگشتر عقیق، علت حفاظتی در سفر می‌باشد.»
امام علی (ع) فرمودند:
«ثواب خواندن دو رکعت نماز با انگشتر عقیق برابر با هزار رکعت بدون این انگشتر است.»
این روایت، بر ارزش معنوی استفاده از عقیق در عبادات تأکید دارد.
روایات منسوب به شرف الشمس: سایه‌ای از سند در کتب متأخر؟
برخی منابع متاخر، مانند کتاب «جنة الوافیه» (مصباح کفعمی)، به نقل قولی از حضرت علی (ع) اشاره دارند که ایشان دعای شرف الشمس را به صورت نقوشی رمزگونه بر روی سنگ حکاکی کرده و آن را رمز پیروزی در جهاد دانسته‌اند. با این حال، خود کفعمی در پاورقی این کتاب متذکر می‌شود که سند این روایت به طور کامل به حضرت علی (ع) نمی‌رسد و از قوت چندانی برخوردار نیست. همچنین، برخی از علما مانند مبشر کاشانی، شرف الشمس را ذیل علوم غریبه دسته‌بندی کرده و معتقدند که در کتب متقدمین (مانند احادیث اولیه) اثری از آن یافت نمی‌شود و اعتبار آن بیشتر به متأخرین و چند قرن اخیر بازمی‌گردد.
اهمیت انگشتر در دست راست: سنتی مرتبط با شرف الشمس:
یکی از آداب مرسوم در استفاده از شرف الشمس، قرار دادن انگشتر آن در دست راست است. این عمل، ریشه در روایات متعددی دارد که بر فضیلت انگشتر در دست راست تأکید می‌کنند:
امام کاظم (ع) فرمودند:
«امام علی (ع) انگشتر را در دست راست می‌کردند، چرا که ایشان بعد از حضرت محمد (ص) امام اصحاب یمین بودند.»
این حدیث، به طور کلی، بر اهمیت استفاده از انگشتر عقیق (و به تبع آن شرف الشمس) در دست راست تأکید می‌کند.
دعا و حرز در کلام بزرگان: تأییدی بر ارزش معنوی؟
اگرچه به طور مستقیم به شرف الشمس اشاره‌ای نشده است، اما برخی از علما و بزرگان دینی در مورد ارزش و خواص عمومی دعاها و حرزها سخنانی بیان داشته‌اند که می‌تواند به شرف الشمس نیز تعمیم داده شود. به عنوان مثال، حجت الاسلام عبدالعلی گواهی به نقل از آیت الله بهجت فرمودند:
«هر دعایی در مرتبه خودش خواصی را دارا می‌باشد… دعاهایی در دسترس داریم که انواع بلایا را کم یا رفع می‌نماید و بیشتر حوادث شر را از ما دور می‌گرداند.»
این نقل قول، گرچه مستقیماً به شرف الشمس اشاره نمی‌کند، اما بر ارزش و کارایی دعاها و حرزهای منقوش مانند شرف الشمس تأکید دارد.
خواص منسوب به شرف الشمس: باورها و روایات:
بر اساس منابع اسلامی و باورهای رایج، شرف الشمس و سنگ عقیق زرد به دلیل ترکیب دعای حکاکی شده و خواص ذاتی عقیق، فواید متعددی دارند که برخی از آن‌ها عبارتند از:
افزایش رزق و روزی: در بسیاری از منابع، از جمله کتاب «السحاب اللئالی»، آمده است که شرف الشمس در دفع فقر و افزایش روزی مؤثر است.
دفع بلا و شر: روایات متعدد از پیامبر (ص) و امام صادق (ع) بر نقش عقیق در دفع بلایا و حفاظت از شر تأکید دارند.
آرامش و طمأنینه: حدیث پیامبر (ص) مبنی بر ایجاد آرامش در خانه با استفاده از عقیق، به شرف الشمس نیز تعمیم داده می‌شود.
سلامتی و درمان بیماری‌ها: برخی منابع به خواص درمانی عقیق زرد، مانند بهبود گوارش و تقویت سیستم گردش خون، اشاره دارند.
گشایش امور: شرف الشمس به عنوان دعایی برای رفع موانع و تسهیل امور مختلف، به ویژه در زمینه ازدواج، در باورهای عامه مطرح است.
دیدگاه‌های علمای دین درباره شرف الشمس:
نظرات علما درباره شرف الشمس یکسان نیست:
موافقان: علمایی همچون شیخ بهایی، حسن زاده آملی و کفعمی در آثار خود به ارزش و اهمیت شرف الشمس اشاره کرده‌اند. به عنوان مثال، شیخ بهایی در کتاب «سر المستتر» به نقوش و رموز شرف الشمس پرداخته است.
منتقدان: برخی از علما معتقدند که شرف الشمس ریشه در علوم غریبه دارد و سندیت قوی در احادیث اولیه برای آن یافت نمی‌شود. مبشر کاشانی بر این نکته تأکید می‌کند که این موضوع در کتب متقدمین مطرح نبوده است.
آیت الله بهجت: ایشان به طور کلی در مورد خواص دعاها سخن گفته‌اند و معتقد بودند هر دعایی در مرتبه خود دارای اثر است، اما نظر مستقیمی درباره شرف الشمس ابراز نکرده‌اند.
آداب حکاکی و استفاده از شرف الشمس:
برای بهره‌مندی از خواص شرف الشمس، رعایت آداب خاصی توصیه می‌شود:
زمان حکاکی: نوزدهم فروردین در ساعات مشخص نجومی.
حکاک: فردی پاک، با وضو و آگاه به آداب حکاکی باشد.
جنس سنگ: عقیق زرد بدون رگه و با کیفیت بالا.
نحوه استفاده: بهتر است انگشتر در دست راست و در روزهای شنبه یا چهارشنبه استفاده شود.
ایمان و اعتقاد: باور قلبی فرد به خواص شرف الشمس در تأثیرگذاری آن نقش مهمی دارد و نباید جایگزین توکل به خداوند و توسل به ائمه (ع) شود.
سخن پایانی:
شرف الشمس، به عنوان دعایی منسوب به حضرت علی (ع) که بر روی سنگ عقیق زرد حکاکی می‌شود، جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ اسلامی دارد. گرچه احادیث صریحی درباره خود دعای شرف الشمس در منابع اولیه یافت نمی‌شود، روایات متعدد درباره فضائل و خواص سنگ عقیق، ارزش معنوی و مادی آن را تقویت می‌کند.
تأکید ائمه اطهار (ع) بر استفاده از عقیق به دلیل برکت، دفع بلا، افزایش رزق و ایجاد آرامش، همسو با باورهای مربوط به شرف الشمس است. با این حال، باید به یاد داشت که شرف الشمس ابزاری معنوی است و ایمان راسخ به خداوند و توسل به ائمه اطهار (ع) اساس برآورده شدن حاجات است. برای استفاده از شرف الشمس، رعایت آداب حکاکی و تهیه آن از منابع معتبر برای اطمینان از اصالت و اثرگذاری توصیه می‌شود.
